Блог
Чи кьилин гаф
Бакудин «Сегьгьет» клиникадин кIвалахдар Альбина Нагьметова телефондай вичин дидедихъ галаз рахадайла дуьшуьшдай ван хьайи гафари гзаф эсернай заз. «Диде» лугьуз рахазвай ам вичин хайидав. И гафунин иервал вуч тир! Гагь-гагь ада «чан диде» лугьуз ихтилат давамарзавай. Рахана куьтягьайла за адавай жузуна:
- Куьн лезгидалди акьван фасагьатдиз рахазвай хьи, завай яб теляна физ хьанач. Патан чIаларин гафар какадар тавуна михьиз рахун гьар садалай алакьдач.
- Квез зи дидедин лезгидалди рахунар акван! ДатIана яб гуз кIан жеда инсандиз, - сивик хъвер кваз лагьана ада.
- Куьн Бакуда аваз гзаф йисар я. ГьикI хьана дидед чIалан дад хуьз алакьна квелай?
- Чун Ахцегь райондин Чепер хуьряй Бакудиз куьч хьана 30 йисалай гзаф я. Чи хизандиз азербайжан ва урус чIалар хъсандиз чида. Ингье кIвале чун сад-садахъ галаз анжах лезгидалди рахада. Им чи дидеди эцигнавай къайда я. Ада вичин хайи чIалаз авай кIанивиликай веледризни пай ганва.
Гьа инал лугьун хьи, лезги хуьрера, мукьва-кьилийрин кьула, хайибурун хизанра хьайила, дидед чIалаз икрамзавай, адал дамахзавайбур акурла мукьвал-мукьвал за абуруз суал гуда:
- Куьне куь дидедиз гьикI эверзава?
Сифте зи суалдин гъавурда акьадач абур. Ахпа вирида сад хьиз жаваб гуда:
- Мама.
- Куьн урусар яни «мама» лугьуз?
- Вердиш хьанвай гаф я ман, - кваз такьуна жаваб гуда садбуру.
- «Диде» гаф лугьун гьакьван четин яни? – хъел кваз лугьуда за абуруз.
- Я абат хийир хьайиди, чи халкьди гьи адет хвенва хьи, и гафунихъни гелкъвез? – ягьанатда садбуру.
Эхь, къе гзаф лезги гафар хьиз, «дидени» арадай акъатзава. Чи кьилин гаф, халкьдин руьгьдикай яд хъванвай, шумуд агъзур йисара виридан мецера хьайи и рикIиз чими «диде» гаф кваз такьуна маса чIалай атанвай, чи адетривни ацукьун-къарагъунив къазвачир гаф вучиз икьван багьаз кьунва чна?
Чи халкьдин четин кьисметар, адан кьилел къвезвай кьван мусибатдин крар хайи чIал кваз такьунин нетижа ятIа? Диде гьар са куьнин мая я, руьгь я. Хизан, мукьва-кьилияр кIанарзавайди диде тушни?
Ватандиз «диде ватан» дуьшуьшдай лугьузвани? Хайи чIалаз «дидед чIал» лагьайбуруз и гафарин мас, абурун метлеблувал тийижиз тирни?
РикI тIар жедай кар я. Интернетдин чинра чпин чIуру-бакIурар лезги чIал хьиз къелемдиз гузвай чи бязи ватанэгьлийрал са акьван тахсир алачирди кьатIун четин туш. «Мамайри» чIехи авунвай, дидед чIалалай гъейри вири чIаларал рикI алай и «аялриз» руьгьдин тарсар ни гуда? Абур гьикI гъавурда твада хьи, гьар са халкь хуьзвайди вичин чIал я?
Къенин юкъуз чи халкьдин виридалайни кар алай месэлайрикай сад жегьил дидеяр чпин веледрихъ галаз лезгидалди рахунихъ ялун я. Абуру маса чIалар чир тежез кичIела, чпин веледар дидед чIалакай магьрум ийизва. Гьа и кардалди абуру чпи гьихьтин чIехи гунагьдиз рехъ гузватIа фагьумзавач. Ада гьихьтин залан нетижайрал гъизватIа фикирзавач.
Са шумуд йис инлай вилик Туьркиядин Анкара шегьерда кьиле фейи фестивалдиз за «Сувар» ансамбль тухванай. Ана чи вилик фейсбукда фадлай захъ галаз дуствал ийизвай Усман Гуьчмез лугьудай са жегьил экъечIнай. Яргъал Балыкесир вилаятдай иниз чахъ галаз лезги чIалал ихтилат авун паталди атанвай ам. Кьве юкъуз ансамблдихъ галаз санал хьайи Усман чи лезгидалди рахуникай тух жезвачир. Вич хайи чIалалди са акьван хъсандиз рахазвачтIани, дидед чIал адаз рикIяй кIанзавайди гьасятда чир жезвай.
Са шумуд йис алатайла Туьркиядин Балыкесир вилаятдиз акъатай зун инин лезгийрихъ галаз мукьувай таниш хьанай. Ана зун са куьни мягьтеларнай. Усман Гуьчмез лезгидалди вижеваз рахазвай. Абурун кIвализ илифна дидедихъни бубадихъ галаз мукьувай таниш хьайила Усмана агь аладарна лагьанай:
- Чаз дидедини бубади лезги чIал чирнач. Абуруз чаз туьрк чIал хъсандиз чир тахьуникай кичIе тир. За лезги чIал абурун сад-садахъ галаз ихтилатрай чирна. Дидед чIал чириз кIанз цIигел тир зун. ГъвечIизамаз абуру заз чIал чирнайтIа, гила икьван четин жечир.
Адан дидедини бубади тахсирлудаказ хцин гаф тестикьарнай.
Усманан гафар гьич рикIелай алатдач:
- Чи кьисметар четинбур хьана. Чакай я туьрквер хьанач, яни лезгияр. Туьрк чIалалди михьиз рахун туьрк хьун лагьай чIал туш. Лезги чIал чир тахьунини чун лезгивиляй акъудзавач. Аллагьди чун лезгияр хьиз халкьнаватIа, чна лезгидин руьгьни хвена кIанзава. Руьгь лагьайтIа, чIала кутазвайд я.
И гафарихъ са вуч ятIани гилиг хъувун четин я. Халкьдин чIехивал, адан руьгьдин кьакьанвал хуьз чирзавайди дидеяр тирди шаксуз я. Абуру гайи нек, лагьай гафар, чирай крар я халкьдин кьисметар, адан пакагьан югъ гьихьтинди жедатIа чирзавайди.
Алай вахтунда У.Гуьчмеза Балыкесирда «Дагъустан» тIвар алай кIватIалдиз регьбервал гузва. Гъурбатда халкь агудзавайди дидед чIал тирди хъсандиз чизвай и ватанперес касдин алахъунар себеб яз эхиримжи йисара Туьркиядин и вилаятда лезгийрин меденият хуьн, ам вилик тухун патал зурба крар кьиле физва.
И йикъара Бакуда вичихъ чIехи алакьунар авай, 14 яшарин Рагьим Абдулкеримовахъ галаз таниш хьана зун. Испан чIалаз талукь республикадин конкурсда сад лагьай чка кьунвай, азербайжан, урус, ингилис, француз ва немс чIаларал рикI алай и гада лезги тирди чир хьайила гзаф хвеши хьана заз. Адан диде Алиядиз суал гана за:
- Лезги чIал чизвани Рагьимаз?
- Гьелбетта чизва, - дидедилай фад жаваб гана гадади. – Лезги чIал чир хьуни, чи кьетIен сесери, лабиал гьарфари заз къецепатан чIалар бегьемдиз чириз куьмек гузва. Им зи муаллимрини лугьузва. Садни жуван чIал чир тахьун вуч лагьай чIал я? Завай и кар кьабулиз жезвач.
Адан гафариз дидеди къуват гана:
- Зазни, аялдин бубадизни са шумуд чIал хъсандиз чизва. Анжах кIвале чун дидед чIалалди рахада. Хайи чIалахъ хизан агуддай гуж ава, адан дад са масад я, - лагьана иер дишегьлиди.
Руьгь кутуна адан гафари захъ. Вичин хизанда лезги руьгь хуьзвай, веледриз дидед чIал кIанарзавай ихьтин дидеяр чахъ гзаф хьанайтIа, - лагьана за жува жуваз.
